LISA Groningen

Vijftien jaar lang was Jiskefet niet weg te denken van de Nederlandse televisie. Van 1990 tot 2005 waren Kees Prins, Herman Koch en Michiel Romeyn de meesterbreinen achter de absurdistisch-satirische serie. Het programma kent veel verschillende sketches waarvan sommige echte klassiekers zijn geworden. Denk hier bijvoorbeeld aan Crediteuren Debiteuren. Met flauwe humor werd de stugge kantoorcultuur, die bij velen in het publiek ruim bekend was, bespot. De in de serie terugkerende grappen waren door dit succes dan ook vaak op de echte werkvloer terug te vinden.  Een groot ander succes van Jiskefet is De Lullo’s. Deze sketch gaat over drie studentencorpsleden. De manier waarop ze in de serie worden geportretteerd vormt nog steeds de basis van het hedendaagse studentenstereotype.

Jiskefet heeft dus een grote culturele impact gehad op het Nederlandse televisielandschap. Hun honderden sketches zijn dan ook nog steeds geliefd bij de vele kijkers. Schrijvers Richard Groothuizen en Rutger Vahl zagen het aanblijvende enthousiasme van de fans als een kans om de grote hoeveelheid Jiskefetmateriaal samen te voegen in één bondige encyclopedie. Deze gedachtegang wordt echter niet gedeeld door Koch en Romeyn. Het conflict loopt uiteindelijk uit op een kort geding. Maar waar gaat het in deze zaak precies om? In deze blogpost behandel ik het verloop van het proces en de punten die worden aangehaald door de partijen. Verder ga ik ook kort in op de reacties van de partijen en derden op de uitspraak.

Het verloop tot aan het geding

Zoals kort in de inleiding werd benoemd kwamen schrijvers Richard Groothuizen en Rutger Vahl met het plan om een encyclopedie te schrijven over Jiskefet. Bij de totstandkoming van dit werk was geen plan om met de cabaretiers samen te werken.  Jiskefet kwam er daarom pas in een laat stadium achter dat het boek werd geschreven. Nadat dit feit hen ter ore was gekomen, vroegen Koch en Romeyn aanvankelijk de uitgever Noblesse om inzage in het boek te verschaffen. Er ontstonden namelijk twijfels bij de twee of er sprake kon zijn van potentiële inbreuk van hun intellectuele eigendomsrechten en/of portretrechten.1

Dit verzoek werd door Noblesse niet ingewilligd. Als reactie hierop spande het duo een kort geding aan tegen de uitgever om inzage af te dwingen. Tijdens deze zitting hebben de partijen afgesproken dat er een aantal afschriften ter beschikking zouden worden gesteld.2 Er is hierna nog een poging gedaan om onderling overeenstemming te bereiken, maar dit mocht niet baten.

Koch en Romeyn hebben daarom nogmaals een kort geding aangespannen tegen Noblesse omdat ze het oneens waren met de publicatie van het boek in de huidige staat. De datum waarop de uitgave van het boek gepland stond naderde namelijk al. Ditmaal was de eis om duidelijk te maken dat het boek niet afkomstig is van Jiskefet B.V. of de makers van Jiskefet en dat dit duidelijk moet worden gemaakt doormiddel van een niet eenvoudig verwijderbare sticker. Verder zou het boek niet in de handel mogen worden gebracht zolang er niet is voldaan aan deze vereisten.3 Maar waar baseert Jiskefet hun vordering op?

Jiskefet een merk?

Het is niet de eerste keer dat de heer Groothuizen een uitgebreide verzameling van de werken van een cabaretgroep uitbrengt. In 2020 heeft hij de ‘gegarandeerd ongeautoriseerde’ Koot & Bie Encyclopedie uitgebracht. Van Kooten en De Bie was net zoals Jiskefet een cabaretprogramma uitgezonden op de televisie. Ook hier waren de makers van het programma er op tegen dat er een overzichtsboek uit zou worden gebracht. Niet omdat hun rechten dan geschonden zouden worden, maar omdat de cabaretiers hadden gehoopt dat de sketches inmiddels in de vergetelheid zouden zijn verloren. Het publiceren van een overzichtsboek loopt hier ook haaks op.4 Juridische stappen hebben ze verder nooit genomen. De sketches werden slechts beschreven en door de afwezigheid van beeldmateriaal bleven de schrijvers binnen hun journalistieke recht. Ook bij de Jiskefet Encyclopedie hebben de schrijvers er voor gekozen om geen foto’s op te nemen in het boek waardoor het lastig is om de schrijvers aan te spreken op de inhoud. Toch loopt het op een ander vlak nog wel spaak.

De cabaretiers hebben namelijk in februari 2020 ‘Jiskefet’ als merk ingeschreven bij het Benelux-Bureau voor de Intellectuele Eigendom (hierna: BOIP). Het BOIP gaat over de registratie van merken, modellen en tekeningen binnen de Benelux. Alle registraties zijn ook na te lezen in het merkenregister op de website van het BOIP. Merken zoals Jiskefet kunnen na registratie merkenrechtelijk worden beschermd op grond van het Benelux-verdrag inzake de intellectuele eigendom (hierna: BVIE) tegen onrechtmatig gebruik door derden. Koch en Romeyn baseren hun vordering dan ook op dit verdrag. Specifiek genomen artikel 2.20 lid 2 BVIE.5 Dit artikel schetst een aantal situaties waarin gebruik van een teken verhinderd kan worden indien het te nauw verbonden staat met een geregistreerd merk. Daar ligt ook de kern van de vordering. Noblesse zou inbreuk doen op het ingeschreven woordmerk ‘Jiskefet’ van Jiskefet.

De onderbouwing van de vordering

De vordering wordt onderbouwd met een aantal argumenten. Het eerste argument van Koch en Romeyn in de zaak gaat over het gebruik van het teken ‘Jiskefet’ bij de benaming en op de kaft. Er zou namelijk sprake kunnen zijn van verwarringsgevaar over de herkomst van het boek. De titel luidt namelijk ‘Jiskefet Encyclopedie’. Bij de titelbenaming van het boek wordt vrijwel de volledige voorkaft in beslag genomen door het teken ‘Jiskefet’, terwijl ‘encyclopedie’ in een veel kleiner lettertype wordt vermeld als ondertitel aan de onderkant van de voorkaft. Ook worden de schrijvers en de uitgeverij niet op de voorkaft vermeld. Volgens Jiskefet schetst dit de illusie dat het boek afkomstig is van hunzelf. Ze verwijzen hier als voorbeeld specifiek op een journalistiek artikel met als kop ‘Jiskefet spant rechtszaak tegen eigen boek aan’. Noblesse zou hiermee ongerechtvaardigd voordeel trekken uit de reputatie en het onderscheidend vermogen van het merk.6

Als tweede argument stelt Jiskefet dat het boek afbreuk doet aan de reputatie van het merk door met razend tempo de talloze sketches en uitzendingen te behandelen. Het gevoel van humor en de context van het materiaal ontbreekt als gevolg.7

Als laatste argument wordt gevoerd dat het gebruik van ‘Jiskefet’ in de titel kan worden aangemerkt als niet-noodzakelijk refererend merkgebruik. Wat wel wordt erkend is dat het gebruik van het teken ‘Jiskefet’ bij het bespreken van sketches noodzakelijk is, maar dat dit niet het geval is voor de titel van het boek. Dit zou namelijk zorgen voor verwarring en wordt de loyaliteitsverplichting jegens Jiskefet geschonden door Noblesse. Deze loyaliteitsverplichting houdt in dat het merk eerlijk moet worden gebruikt. In dit geval zou dat niet zo zijn. De mogelijkheid om zelf een verzamelwerk uit te brengen onder een vergelijkbare naam wordt zo voor Jiskefet ontnomen.8

Het verweer

Noblesse voert verweer tegen deze vordering. Zij stellen dat hun vrijheid van meningsuiting uit artikel 7 GW wordt geschonden door Jiskefet. Ze vinden dat Jiskefet met ‘veel kabaal, kosten en intimidatie’ derden die over hen willen schrijven de mond wil snoeren. Dit volgt uit het feit dat Jiskefet een mogelijke financiële vergoeding heeft afgeslagen, kort voor de publicatie inzage heeft gevorderd en daarna op basis van het merkenrecht een andere vordering dan om de inhoud heeft ingesteld. Omdat het nu gaat om een vordering op basis van het merkenrecht was inzage niet nodig geweest. De titel was voor Jiskefet al reeds bekend.9 Het zou dus het doel van Jiskefet zijn om te voorkomen dan anderen over hun schrijven volgens Noblesse.

Verder doet Noblesse een beroep op de beperking van het merkenrecht uit artikel 2.23 BVIE. Er zou daadwerkelijk noodzaak bestaan om ‘Jiskefet’ in de titel te verwerken omdat zij niet op een andere manier duidelijk had kunnen laten worden dat het ging over een encyclopedie over Jiskefet. Door de woorden ‘gegarandeerd ongeautoriseerd’ toe te voegen op de kaft van het boek heeft Noblesse de benodigde inspanning geleverd om te voorkomen dat er enige verbintenissen met het merk kan worden getrokken. Er zou dus geen sprake hoeven te zijn van verwarringsgevaar, wordt het merk niet geschaad en zouden er geen kleinerende uitlatingen over het merk worden gedaan.10

De beoordeling

De voorzieningenrechter oordeelt dat het gebruik van het teken ‘Jiskefet’ op de kaft van het boek niet kan worden aangemerkt als het gebruik van een merk zoals in artikel 2.20 lid 2 aanhef en onder a BVIE. Dit sublid beschermt de rechthebbende tegen het gebruik van een teken wanneer dit teken gelijk is aan het merk en in het economisch verkeer gebruikt wordt voor dezelfde waren of diensten als die waarvoor het merk is ingeschreven. De bescherming gaat niet op omdat ‘Jiskefet’ onderdeel is van de titel van het boek en daarmee deel is van het product. Het wordt dus niet verhandeld onder de naam ‘Jiskefet’.11 Wel kan het gebruik nog vallen onder gebruik als bedoeld in artikel 2.20 lid 2 aanhef en sub c en d.12 Deze subleden beschermen de houders van de rechten van het merk namelijk tegen het ongerechtvaardigd voordeel trekken uit of het afbreuk doen aan het onderscheidend vermogen of reputatie van een merk bij het gebruik van een teken door derden.

De vraag nu is dus of voor het gebruik een geldige reden bestaat om van de bescherming van artikel 2.23 BVIE te genieten. De rechter erkent dat het gebruik van het merk ‘Jiskefet’ niet valt onder de bescherming van artikel 2.23 BVIE zo lang het niet uitdrukkelijk duidelijk wordt gemaakt dat het boek niet afkomstig is en niet met betrokkenheid of instemming van Jiskefet tot stand is gebracht. Zonder deze duidelijkheid voldoet het refererend merkgebruik niet aan de eis dat dit gebruik plaats moet vinden volgens de eerlijke gebruiken in nijverheid en handel zoals vastgelegd in artikel 2.23 BVIE.13 Het feit dat er ‘gegarandeerd ongeautoriseerd’ op de kaft van het boek staat is onvoldoende. Het woord ‘ongeautoriseerd’ zou niet voldoen aan het beoogde doel van de vermelding en kan mogelijk verkeerd worden begrepen door de gemiddelde consument. Dit kan dus alsnog leiden tot verwarringsgevaar over de herkomst van het boek. Daarnaast is de vermelding geplaatst op de achterkant van het boek waardoor het op eerste ogenblik niet voldoende wordt gezien.14

Concluderend wordt in het kort geding Jiskefet grotendeels in het gelijk gesteld. Noblesse krijgt van de voorzieningenrechter ook nog de nodige kritiek op de wijze waarop zij het duo van Jiskefet heeft behandeld.15 Naast deze tik op de vingers wordt Noblesse door de rechter opgedragen om alle verkopers en boekhandels waaraan het boek is of wordt geleverd te verzoeken om te vermelden dat het boek niet afkomstig is van de makers van Jiskefet.16 Verder wordt Noblesse opgedragen om alle boeken te voorzien op de voorkant van een niet eenvoudig verwijderbare sticker waarop de woorden ‘CABARET TRIO door Richard Groothuizen en Rutger Vahl’ staan.17 Zolang een boek niet voorzien is van deze sticker mag het ook niet worden verkocht.18

En ze leefden nog lang en gelukkig?

Koch en Romeyn behaalden dus succes bij het kort geding. Maar betekent dit ook dat ze blij zijn met de uiteindelijke uitkomst van het geding? Waarschijnlijk niet. Al eerder hebben ze laten weten dat ze liever de uitgave van het boek volledig hadden voorkomen. De manier waarop het boek tot stand is gekomen, is totaal niet naar behoren volgens het duo.19 Zo overwogen ze zelfs een bodemprocedure te starten na het kort geding om het boek volledig te toetsen. Specifiek gesproken de totstandkoming en de inhoud.20

Vanzelfsprekend zijn de schrijvers en de uitgever niet blij met de uitkomst. Dit volgt ook uit het feit dat Noblesse een ‘journalistieke statement’ van twee A4’tjes heeft toegevoegd aan het boek.21 Daarin uit de uitgever zijn zorgen over uitspraak. Zo wordt ‘de deur wijd opengezet om publicaties bij voorbaat kapot te procederen’ omdat de rechter oordeelde dat Jiskefet inzage had moeten krijgen voor de publicatie en zou ‘het merkenrecht zwaarder wegen dan het vrije woord’. Voor journalisten en auteurs zou het te lastig worden gemaakt om nog ongeautoriseerde boeken te schrijven over merken.22 De advocate van de uitgeverij verwacht ook nog om ‘vervolgstappen’ te nemen.23 Er bestaat dus de mogelijkheid dat er hoger beroep gaat worden ingesteld.

De uitspraak heeft ook de aandacht gekregen van onder meer journalistenvakbond NVJ, uitgeversorganisatie GAU en het Persvrijheidsfronds. Volgens hen raakt het de persvrijheid en zou het een alarmerend precedent scheppen.24 Het is ook geen verrassing dat journalistieke belangenorganisaties hun mening luidkeels zullen verkondigen. Deze uitspraak laat duidelijk zien dat de grens tussen persvrijheid en het merkenrecht nog redelijk vaag blijkt. Er kan worden beredeneerd dat het merkenrecht in soortgelijke situaties zoals hier de bovenhand gaat voeren. Het is echter niet volledig onbegrijpelijk dat de rechter in het voordeel van Jiskefet heeft geoordeeld. De manier waarop Noblesse en schrijvers Groothuizen en Vahl het boek hadden gepresenteerd kon inderdaad de indruk wekken dat Jiskefet zelf een rol heeft gespeeld bij het schrijven van het boek. Naar mijn mening was de uitspraak van de rechter dan ook passend. Het ging hier om een doorzichtige poging om mee te liften op het grootschalig succes van Jiskefet. Het moeten plaatsen van corrigerende stickers is dan ook een proportionele oplossing.

Conclusie

Noblesse moet dus ondanks hun protest alsnog duidelijk maken aan de consument dat het boek niet afkomstig is van Jiskefet. Jiskefet zelf moet hier vooralsnog nu hier genoegen mee nemen, ondanks hun eigenlijke wensen om de volledige publicatie te stoppen. Het merkenrecht weegt dus wel zwaarder dan de persvrijheid zodra er door het gebruik van het merk een ongerechtvaardigd voordeel wordt getrokken vanwege de bekendheid van de naam. Toch zal de uitspraak waarschijnlijk niet het einde zijn van de onenigheid tussen Noblesse en Jiskefet. Hoger beroep ligt momenteel nog op de loer. Het is in ieder geval een zaak om in de gaten te houden.

Namens de redactiecomissie,
Jurre Wolsheimer

1. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 2.5.
2. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 2.6.
3. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 3.1.
4. P. Van Brummelen, ‘De Koot & Bie Encyclopedie: ‘De vieze man was uniek’’, parool.nl 26 september 2020.
5. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 3.2.
6. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 3.2.
7. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 3.2.
8. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 3.2.
9. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 3.3.
10. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 3.4.
11. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 4.2.
12. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 4.3.
13. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 4.5.
14. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 4.6.
15. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 4.7.
16. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 5.1.
17. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 5.2.
18. Rb. Noord-Holland (vzr.) 1 november 2021, ECLI:NL:RBNHO:2021:9643 r.o. 5.3.
19. ‘Jiskefet-duo opnieuw naar de rechter vanwege omstreden boek’, ad.nl 30 oktober 2021.
20. ‘Jiskefet-duo opnieuw naar de rechter vanwege omstreden boek’, ad.nl 30 oktober 2021.
21. R. Van Duin, ‘Jiskefet Encyclopedie is eindelijk uit (met sticker, wikkel én inlegvel)’, parool.nl 30 november 2021.
22. R. Van Duin, ‘Jiskefet Encyclopedie is eindelijk uit (met sticker, wikkel én inlegvel)’, parool.nl 30 november 2021.
23. R. Kist, ‘Jiskefet-encyclopedie moet aangepast’, nrc.nl 3 november 2021.
24. R. Van Duin, ‘Jiskefet Encyclopedie is eindelijk uit (met sticker, wikkel én inlegvel)’, parool.nl 30 november 2021.