LISA Groningen

Het kan je niet ontgaan zijn: de vreselijk oorlog die nu gaande is in Oekraïne. Miljoenen mensen op de vlucht, aangevallen kerncentrales en complete steden die in puin liggen. De omvang van dit geweld hebben we in Europa sinds de tweede wereldoorlog niet meer gezien. Traditionele wapens zoals tanks, vuurwapens en artillerie worden veelvuldig ingezet. Deze wapens zijn echter niet de enige wapens die gebruikt worden. Een nieuw wapen is op het toneel verschenen: desinformatie of gebrekkige/ontbrekende informatie. Desinformatie wordt ingezet om mensen te verwarren, onrust te stoken of mensen een kant te laten kiezen (of allemaal tegelijk). In deze blog wordt ingegaan op desinformatie. Wat is desinformatie precies? Hoe wordt het ingezet bij de situatie in Oekraïne? En zijn er oplossingen om de hoeveelheid desinformatie in deze oorlog tegen te gaan? 

Vaak worden de termen desinformatie en misinformatie door elkaar heen gebruikt. Geheel ten onrechte. Bij desinformatie is er namelijk sprake van te kwader trouw verspreide misleidende of onjuiste informatie. Bij misinformatie is er geen kwader trouw aanwezig bij de verspreiding. Of onjuiste informatie onder desinformatie of misinformatie valt, hangt dus af van de zender van de informatie. Indien iemand doelbewust onjuiste informatie verspreidt is het desinformatie, maar als diegene er zelf in geloofd is het misinformatie. Onjuiste informatie kan dus beide zijn, maar er is wel een wezenlijk verschil aanwezig. In de rest van deze blog zal het voornamelijk gaan om desinformatie en ontbrekende informatie omdat het hier gebruikt wordt als wapen in de oorlog: het doelbewust misleiden/onwetend houden van mensen vanwege politieke/financiële of ideologische motieven.

Het recht op de vrijheid van meningsuiting, vastgelegd in art. 10 EVRM, omvat niet alleen het recht om je mening te mogen uiten, maar ook het recht om informatie te mogen ontvangen.1 Van social media tot kwaliteitskranten, alle soorten van informatie vallen hieronder. Mensen mogen dit in principe ontvangen om een eigen beeld van de wereld te kunnen vormen. 

Dit mag echter gelet op het tweede lid ingeperkt worden indien dit bij wet is voorzien (1), noodzakelijk is een democratische samenleving (proportioneel & subsidiariteit) (2) en in het belang is van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen (3). Drie mooie lege juridische hulzen omdat door geen van de betrokken partijen bij dit conflict hieraan wordt voldaan. Journalisten worden elkaars landen uitgezet, zenders worden geblokkeerd en informatieplatformen zijn offline gezet. Alleen bepaalde selectieve informatie is beschikbaar en de betrokken partijen weten van elkaar niet wat ze wel/niet te zien krijgen. 

Of dit is voorzien bij Oekraïense of Russisch recht weet ik niet, maar het is in ieder geval niet noodzakelijk in een democratische samenleving en het voorkomt al helemaal geen wanordelijkheden en strafbare feiten! Ontbrekende informatie zorgt hier juist voor.

Een flagrante schending van artikel 10 EVRM dus. Hoe uit dat zich in deze crisis? De voorbeelden zijn eindeloos: De beelden en data kloppen niet bij artikelen, de genoemde voorvallen hebben zich helemaal niet voorgedaan en zijn compleet bedacht, een Oekraïense drone wordt vermeld als Russische drone (of andersom) en ten slotte worden elkaars journalisten geweigerd. Een boel misleidende en ontbrekende informatie dus.   

Deze misleidende en ontbrekende informatie wordt dus veel gebruikt in het conflict in Oekraïne. Zijn hier ook oplossingen voor? 

Voor de ontbrekende informatie is wel een makkelijke informatie: elkaars journalisten weer toelaten en verslag laten doen (en dat toegankelijk houden voor iedereen). Het weren van journalisten is in casu een schending van artikel 10 EVRM zonder gegronde reden. Russische journalisten moeten hun werk kunnen doen in de rest van de wereld en andersom. 

Voor de desinformatie is een oplossing echter lastiger; helemaal nu er zoveel informatie beschikbaar is. Redacties van nieuwsmedia en techplatfora draaien overuren om alle informatie te controleren op authenticiteit. Dit zal de komende tijd helaas niet veranderen. Het is daarom wijselijk om goed te blijven nadenken bij het zien van artikelen en items over Oekraïne. Waarom komt het vandaan? Wie heeft het geschreven? Is het gecontroleerd? 

Oude simpele vragen die, nu meer dan ooit tevoren, helaas relevant zijn voor het nieuws vandaag de dag….

1. Rusland en Oekraïne hebben beide het EVRM ondertekend (op het moment van schrijven was Rusland nog niet uit de Raad van Europa gezet).