LISA Groningen

Sociale media zijn onderdeel van het dagelijks leven van jongeren en jongvolwassenen. Tijdens het wachten, tussen colleges of ’s avonds in bed grijpen velen automatisch naar hun telefoon voor een korte blik op Instagram, TikTok of Snapchat. Deze handeling roept vragen op over de zelfbeheersing van deze gebruikers. Zijn sociale-mediaplatformen slechts onschuldige vormen van ontspanning, of schuilt er achter deze gebruikerspatronen een mechanisme dat eerder lijkt op verslaving?[1]

Van digitale ontmoetingsplek naar aandachtseconomie

Waar sociale media oorspronkelijk bedoeld waren als platforms voor sociaal contact, hebben zij zich geleidelijk ontwikkeld tot systemen die primair gericht zijn op het vasthouden van de aandacht van de gebruiker.[2] De oorspronkelijke functie, het onderhouden en aangaan van sociale relaties, maakt inmiddels plaats voor een commerciële logica waarin gebruikersretentie centraal staat. Zo bepalen onderliggende algoritmen welke content zichtbaar wordt en in welke volgorde. Deze systemen zijn zo ontworpen dat zij de aandacht vasthouden door het aanbieden van een voortdurende stroom van prikkels. Het gaat hierbij om prikkels waarvan statistisch voorspeld kan worden dat de gebruiker daarop reageert.[3] Hiermee transformeert het sociale-mediagebruik van een communicatiemiddel naar een vorm van gedragssturing, waarbij de grens tussen de keuzevrijheid en beïnvloeding van de gebruiker vervaagt.

Een verdienmodel dat draait op afhankelijkheid

Het economische aspect van sociale media bestaat uit advertentie-inkomsten.[4] Hoe langer gebruikers op een platform blijven, hoe meer advertenties zij te zien krijgen, en hoe groter de winst voor betrokken bedrijven. Om dit te realiseren investeren grote bedrijven aanzienlijk in gedragswetenschappelijke inzichten en beïnvloedingstechnologieën. Pushmeldingen, tijdelijke verhalen en de zogeheten “streaks”  fungeren als stimuli om gebruikers telkens weer terug te laten keren op het sociale-mediaplatform.[5] Daarnaast verwerken algoritmen op grote schaal gegevens over gebruikersinteracties, zoals reacties en likes. Deze dataprofielen stellen platformen in staat om de aangeboden content steeds preciezer af te stemmen op individuele voorkeuren. Deze personalisatie vergroot niet alleen de effectiviteit van advertentieplaatsing, maar versterkt tevens de psychologische afhankelijkheid van gebruikers.[6]

Mentale gezondheid onder druk

De toegenomen afhankelijkheid van sociale media heeft aanzienlijke gevolgen voor de mentale gezondheid.[7] Een groot deel van de 15- tot 35-jarigen beschouwt zichzelf als verslaafd.[8] De continue stroom van prikkels activeert het beloningssysteem in de hersenen en stimuleert de afgifte van dopamine. Wanneer deze stimulans wegvalt, ontstaat er een sterke drang om opnieuw naar het platform te grijpen, wat een vicieuze cirkel van gebruik in stand houdt.[9] In de literatuur wordt een onderscheid gemaakt tussen actief en passief gebruik.[10] Vooral passief scrollen, het bekijken van andermans content zonder directe interactie, blijkt een negatieve invloed te hebben op de mate van welzijn. Het bevordert sociale vergelijking en hangt samen met gevoelens van eenzaamheid, verminderde zelfwaardering, depressieve klachten en slaaptekort. Daarmee vormt het ontwerp van sociale-mediaplatformen niet slechts een gedragsmatig risico, maar een potentieel probleem voor de volksgezondheid.[11]

De rol van regulering: de Digital Services Act

Met de inwerkingtreding van de Digital Services Act (hierna: DSA) in februari 2024 tracht de Europese wetgever tegenwicht te bieden aan de invloed van grote platformen.[12] De DSA introduceert verplichtingen op het gebied van transparantie, moderatie van schadelijke inhoud en beperkingen op gepersonaliseerde advertenties. Daarnaast moeten platformen inzicht verschaffen in de werking van hun algoritmische aanbevelingssystemen en gebruikers de mogelijkheid bieden om de prioritering van content aan te passen.[13] Hoewel de DSA belangrijke waarborgen bevat, richten de bepalingen zich vooral op procedurele verplichtingen. De invulling van kernbegrippen zoals “transparantie” blijft breed en biedt platformen aanzienlijke ruimte voor interpretatie.[14] Hierdoor blijft de effectiviteit van de wet in de praktijk afhankelijk van de bereidheid van platformen om daadwerkelijk verantwoordelijkheid te nemen.

Waarom een leeftijdsgrens onvoldoende is

Diverse landen kiezen voor strengere maatregelen om jongeren te beschermen. Australië heeft een verbod ingesteld op sociale-media-accounts voor jongeren onder de 16 jaar, terwijl landen als Noorwegen en Frankrijk vergelijkbare maatregelen overwegen.[15] De Nederlandse benadering is voorzichtiger: jongeren onder de 16 kunnen een account aanmaken met ouderlijke toestemming.[16]

De vraag is echter of een leeftijdsgrens de kern van het probleem raakt. In China is gekozen voor een alternatief model: het beperken van de schermtijd per leeftijdsgroep.[17] Dit systeem erkent dat sociale media niet inherent verboden hoeven te worden, maar dat het noodzakelijk is om overmatig gebruik te voorkomen.

Gezien de impact op de mentale gezondheid rijst de vraag of strengere of specifiekere wetgeving wenselijk is. De parallellen met traditionele verslavingsproblematiek zijn opvallend. Waar middelen zoals drugs via de Opiumwet worden gereguleerd ter bescherming van de volksgezondheid en openbare orde, veroorzaken sociale-mediaplatformen vergelijkbare risico’s zonder onder een vergelijkbaar kader te vallen.

Tijd voor scherpe regulering?

Sociale media functioneren steeds meer als virtuele drugs: zij prikkelen het beloningssysteem, ondermijnen zelfregulatie en vergroten het risico op mentale gezondheidsproblematiek.[18] De bestaande regelgeving biedt vooralsnog onvoldoende bescherming tegen de verslavingsmechanismen die diep in de ontwerpstructuur van deze platforms zijn ingebouwd.

Een leeftijdsgrens kan een eerste stap zijn in de beperking van sociale-mediagebruik, maar biedt niet alle problemen het hoofd die gebruikers afhankelijk maken. De kern van het probleem ligt in het economisch model van de platforms, waarin het verlengen van de schermtijd centraal staat. Alleen door strengere, concretere en meer inhoudelijke regelgeving kan effectief worden opgetreden tegen de schadelijke werking van sociale media.

Het is tijd om te erkennen dat digitale zelfbeheersing geen individuele kwestie is, maar een collectieve uitdaging die om wettelijke interventie vraagt.

Carrièrecommissie

[1] A.L. Andreassen, ‘Online Social Network Site Addiction: A comprehensive Review’, Current Addiction Reports 2015, afl. 2, p. 175-184.

[2] Theo Zijderveld, ‘Wijkagenten op social media. De dilemma’s en uitdagingen op de digitale straat’, p. 5.

[3] EOS Wetenschap, ‘Apps zijn zo ontwikkeld om ieders aandacht vast te houden, voor vooral kinderen zijn daar gevoelig voor’, www.eoswetenschap.eu (laatst geraadpleegd op 22 november 2025).

[4] Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid, ‘Aandacht voor media: naar nieuwe waarborgen voor hun democratische functies’, p. 13.

[5] Eerste Kamer, ‘Aandacht voor media: naar nieuwe waarborgen voor hun democratische functies (bijlage)’, p. 13, www.eerstekamer.nl (laatst geraadpleegd op 23 november 2025).

[6] ACE-Group, ‘De invloed van social media-algoritmes op onze keuzes’, www.acegroup.nl (laatst geraadpleegd op 22 november 2025).

[7] Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, ‘Gezonde Generaties 2050. Themaverkenning bij de Volksgezondheid Toekomstverkenning 2024’, www.rivm.nl (laatst geraadpleegd op 21 november 2025).

[8] Huisartsgeneeskunde, ‘Mentale invloeden van socialemediagebruik bij jongeren’, www.huisartsgeneeskunde.nl (laatst geraadpleegd op 20 november 2025).

[9] Zilveren Kruis, ‘Social media en je brein: waarom stoppen met scrollen zo lastig is’, www.zilverenkruis.nl (laatst geraadpleegd op 21 november 2025).

[10] Danau, ‘Experimentele manipulatie van sociale media gebruik: het effect van het beperken van sociaal media gebruik op zelfwaarde’, p.5, www.exlibrisgroup.com (laatst geraadpleegd op 21 november 2025).

[11] Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, ‘Gezonde Generaties 2050. Themaverkenning bij de Volksgezondheid Toekomstverkenning 2024’, www.rivm.nl (laatst geraadpleegd op 23 november 2025).

[12] Van Dijk, ‘Deel II – De Digital Service Act: Transparantie en algoritmes’, www.akd.eu.nl (laatst geraadpleegd op 23 november 2025).

[13] Van Dijk, ‘Deel II – De Digital Service Act: Transparantie en algoritmes’, www.akd.eu.nl (laatst geraadpleegd op 23 november 2025).

[14] Maverick Law, ‘De Digital Services Act is van kracht’, www.maverick-law.com (laatst geraadpleegd op 23 november 2025).

[15] NOS, ‘Australië beperkt social media voor jongeren onder de 16 jaar’, www.nos.nl (laatst geraadpleegd op 22 november 2025).

[16] Tweede Kamer der Staten-Generaal, ‘Aanhangsel van de Handelingen’, www.officielebekendmakingen.nl (laatst geraadpleegd op 23 november 2025).

[17] NU.nl, ‘Als het aan China ligt mogen jongeren maximaal twee uur per dag op internet’, www.nu.nl (laatst geraadpleegd op 22 november 2025).

[18] A.L. Andreassen, ‘Online Social Network Site Addiction: A comprehensive Review’, Current Addiction Reports 2015, afl. 2, p. 175-184.